آخرین آیه وسوره
درروایات نقل شده ازاهل بیت(علیه السلام)آمده است که آخرین سوره، سوره‌ی نصراست. دراین سوره به ظاهربشارت به پیروزی مطلق دین داده شده که پایه‌های آن استوارومحکم گشته است ومردم هم گروه گروه آنرا پذیرفته‌اند. بانزول این سوره یاران پیامبرخوشحال شدند زیرا پیروزی‌مطلق‌اسلام برکفرواستحکام پایه‌های دین رابشارت می‌داد. ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره غمگین و گریان شد.پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود:ای عمو چرا نگرانی؟گفت:" به گمانم از پایان کار تو خبر می دهد".پیامبر فرمود:"همان گونه است که گمان برده ای".پیامبر پس از آن دو سال بیشتر زندگی نکرد!1
امام صادق علیه السلام فرمود:"آخرین سوره،اذا جا نصر الله والفتح است"2
از ابن عباس نیز روایت شده که آخرین سوره،سوره ی نصر است.3
و نیز روایت شده است:آخرین سوره،سوره ی برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر صلی الله علیه وآله علی علیه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند.4
1.تفسیر طبری،جلد10،ص554
2.تفسیر برهان،جلد1،ص29
3.الاتقان،ج1،ص27.
4.تفسیر صافی،ج1،ص680
این گونه که از آیات و روایات بر می آید سوره ی نصر پیش از سوره برائت نازل شده است،زیرا سوره ی نصر در سال فتح مکه (عام الفتح)که سال هشتم هجرت بود نازل گردیده و سوره ی برائت پس از فتح،سال نهم هجرت نازل شده است.جمع میان این روایات این گونه است که:آخرین سوره ی کامل سوره ی نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن،سوره ی برائت است.
مکی و مدنی در قرآن
یکی از مسائل مهم علوم قرآنی،مساله ی شناخت سوره های مکی و مدنی است که تشخیص آنها به دلایلی ضروری است.
1.چنین بحثی تا اندازه ای زمان نزول وحی را بیان می کند و تا حدی آیات را از نظر مکان نزول تقسیم بندی می کند که این تقسیم بندی برای تعیین زمان نزول آیات عامل مهمی شمرده می شود.
2.هرگاه دو آیه از قرآن مجید در یک موضوع باشد و حکم یکی در دیگری اختلاف داشته باشد و بدانیم که یکی مکی و دیگری مدنی است،می توانیم بگوییم که آیه ی مدنی ناسخ حکم مکی است چون از نظر زمان آیه ی مکی قبل از مدنی نازل شده است.
3.فایده ی دیگرش ایجاد اطمینان و اعتماد در دل ما می باشد.چون این کار اهتمام مسلمانان را در تمام جهات مختلف قرآن می رساند که حتی زمان نزول آن را و مکان آن را به دقت ضبط کرده اند که این سلامت قرآن و مصونیت آن از هرگونه تغییر و تحریف را می رساند.
خصایص سوره های مکی و مدنی
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید،86سوره مکی و28سوره ی مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد: 1.معیار زمان:پیش تر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه است.هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده مدنی می باشد
خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفر و یا در مکه در سفر حج و آیاتی که پس از هجرت پیامبر از مکه و پیش از ورود به مدینه در راه بر پیامبر نازل شده مکی است.
2.معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده است مکی است و هرچه در مدینه و اطراف آن نازل شده مدنی است.خواه قبل از هجرت یا بعد از آن نازل شده باشد و آن آیاتی که در غیر این دو منطقه نازل شده نه مکی است و نه مدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی آورده است که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند:"انزل فی ثلاثه امکنه:مکه و مدینه والشام"که طبق گفتهی ابن کثیر،مقصود از شام تبوک است.
3.معیارخطاب:هر سوره ای که درآن خطاب به مشرکان باشد مکی و درآن "یا ایها الناس"به کار رفته باشد مدنی است،زیرا در مدینه غلبه با مومنان بوده است و در مکه با مشرکان.البته در سوره های مدنی مانند سوره ی بقره،"یا ایها الناس"به کار رفته که کلیت این معیار را خدشه دار می کند.
به طور کلی برای تشخیص سوره های مکی و مدنی ملاک هایی را مشخص کرده اند که هریک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانعی باشد.بلکه این ملاک ها تا حدودی تعیین کننده است.
این ملاک ها و علائم عبارتند از:1)نص وخبر 2)علائم صوری و ظاهری 3)علائم محتوایی و معنوی
برگرفته از کتاب های:
1.تاریخ قرآن نوشته ی دکترمحمود رامیار
2.علوم قرآنی نوشته ی محمدهادی معرفت