جمع و تالیف قرآن
در مورد اینکه چه کسی بعد از وفات پیامبر(ص) به جمع و تدوین قرآن پرداخت از نظر محققان اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد. ولی آنچه که علمای اهل شیعه و سنت بر آن اتفاق نظر دارند این است که علی(ع) آغازگر تدوین قرآن بر حسب وصیت و سفارش پیامبر اکرم (ص) بعد از رحلت آن حضرت بوده است.
علی رغم اینکه علمای اهل سنت بر حسب اختلاف نظر نام چهارتن را به عنوان نخستین جامع و مدون قرآن نام می برند. آن که از دیدگاه علمای فریقین به عنوان اولین مدون قرآن نظرها را جلب می کند علی(ع) می باشد. این چهار تن عبارتند از: علی(ع)، ابوبکر، عمر و سالم.
سیوطی می نویسد: از طریق ابن سیرین نقل شده است که گفت: علی(ع) هنگامی که پیامبر(ص) رحلت نمودند فرمود: « سوگند یاد کردم که ردا را برنگیرم جز برای جمعه تا آنگاه که قرآن را جمع آوری نمایم و در نتیجه موفق به جمع قرآن شده ام».
و نیز ابن الندیم مدت و زمانی را که حضرت علی(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) برای جمع آوری قرآن صرف کرد سه روز دانسته است و گفته آن نخستین مصحفی بود که فراهم آمد و آن مصحف نزد خاندان جعفر بود. شاید منظور ابن ندیم از خاندان جعفر خاندان امام جعفر صادق(ع) باشد.
همچنین روایات مربوط به جمع آوری قرآن توسط حضرت علی(ع) در مدارک شیعه چشم گیر است. به طور مثال در شرح کافی مولی صالح قزوینی به نقل ازکتاب سلیم بن قیس آمده است که علی (ع) بعد از وفات رسول خدا(ص) ملازم خانه شد و به جمع و تالیف قرآن اقبال نمود و از خانه بیرون نیامد تا تمام قرآن را فراهم آورد. و به ترتیب نزول، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن را مرقوم فرمود.
محدث نوری نیز احادیث فراوانی مبنی بر اینکه حضرت علی(ع) نخستین جامع قرآن بعد از وفات پیامبر(ص) بودند. نقل می کند و از جمله می نویسد که آن حضرت بعد از رحلت پیامبر(ص) از خانه بیرون نیامد و به جمع و تالیف قرآن سرگرم بود و در این کار موفق گشت و آن را به بزرگان وقت ارائه داد و فرمود: این کتاب پروردگار شما است همانگونه که بر پیامبرش نازل شد از آن حرفی کاسته نشد و بر آن چیزی افزوده نگشت.
ولی درباره نظم و ترتیب سوره ها میان اهل نظر اختلاف است. سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت الله خویی برآنند که قرآن هم چنان که هست در زمان حیات پیامبر(ص) شکل گرفته است. زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده اند و بسیار بعید می نماید که مسئله ای با این اهمیت را پیامبر(ص) رها کرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود.
این نظر قابل قبول نیست زیرا جامع بودن قرآن در آن زمان دلیل نمی شود که میان سوره ها ترتیبی وجود داشته است و اگر کسی قرآن را به طور کامل حفظ کرده است حفظ کرده است حافظ و جامع قرآن خواهد بود. بنابراین لازمه حفظ تمام قرآن ترتیب فعلی آن نیست. آنچه مهم است تکمیل سوره ها و مستقل بودن هر سوره از سوره ی دیگر است تا آیه های هر سوره با آیه های سوره های دیگر اشتباه نشود. این مهم در عهد پیامبر(ص) صورت گرفت. اما ترتیب بین سوره ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امکان نداشت زیرا پیامبر(ص) تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه ها می رفت. بنابراین طبیعی است که نظم و ترتیب سوره های قرآن پس از حیات پیامبر(ص) صورت گرفته باشد.
بر همین اساس بیش تر محققان و تاریخ نویسان برآنند که جمع و ترتیب سوره ها پس از وفات پیامبر(ص) برای نخستین بار بدست امیرالمومنین سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه پیامبر(ص) انجام گرفت و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه پس از رحلت پیامبر(ص) از امور مسلم تاریخ است.
برگرفته از تاریخ قرآن باقر حجتی و علوم قرآنی از محمد هادی معرفت