کارگاه علوم و معارف قرآنی 6
نسخ
نسخ – اساسا – به معنای فسخ و گسستن چیزی پیوند خورده به کار می رود که در اصطلاح قدیم هرگونه تغییر در حکم سابق را نسخ می گفتند، ولی نسخ مصطلح آن است که : حکم شرعی سابق، با تشریعی لاحق، کاملا برداشته شود.
لذا شرط آن است که ناسخ و منسوخ هر دو حکم شرعی باشند، و نیز حکم سابق به گونهای باشد که برحسب ظاهر اقتضای تداوم داشته باشد و تنها با تشریع حکم لاحق برداشته شود.
از این رو نسخ در شریعت را اگر بپذ یریم همانا نسخ ظاهری است نه واقعی زیرا نسخ حقیقی آن است که میان حکم سابق و حکم لاحق تنافی کلی وجود داشته باشد.
لذا در شریعت نسخ بدین معنا پذیرفته نیست، زیرا اولا تنافی میان احکام وجود ندارد. ثانیا هرگونه تجدیدنظر در ساحت قدس الهی راه ندارد.
عمده بحث این است که آیا نسخ درون شریعتی به ویژه در قرآن کریم صورت گرفته یا نه؟
انواع متصور نسخ در قرآن
1.نسخ حکم و تلاوت: آیه ای که مشتمل بر حکمی است به طور کامل از صفحه قرآن محو شده باشد.
2. نسخ حکم و بقای تلاوت: حکم در آیه نسخ شده باشد، ولی آیه همچنان در قرآن باقی است.
3. نسخ تلاوت و بقای حکم: که آیه از صفحه قرآن محو شده باشد ولی حکم درون آن همچنان باقی و نافذ است.
4. نسخ مشروط: با تغییر شرایط، حکم سابق نسخ شده باشد، ولی با اعاده شرایط گذشته حکم منسوخ قابل بازگشت باشد.
آن چه از این انواع چهارگانه معقول و قابل پذ یرش گفتهاند قابل پذیرش نیست.
نوع دوم مورد بحث است که خواهیم آورد.
نوع سوم وضع بدتری دارد، زیرا خلاف حکمت است. آیه که مستند حکم شمرده میشود، محو شود و حکم درون آن همچنان باقی بماند.
نوع چهارم تمامی آیات صفح(گذشت از تعرض مشرکان) که در دوران ضعف مسلمانان در مکه نازل شده و سپس در مدینه در دوران قوت مسلمانان دستور برخورد مناسب با تعرض مشرکان و اهل کتاب صادر گشت و آیات صفح منسوخ گردید.
البته این نوع نسخ در حقیقت نسخ شمرده نمیشود بلکه یک سری احکام متعددی است که به شرایط خاص خود بستگی دارد بلکه این تغییر موضوع است که موجب تغییر حکم گردیده است.
تنها نوع دوم از نسخ (نسخ حکم و بقای تلاوت) باقی میماند که محل بحث و گفتگوی اهل نظر است پیشینیان برای اثبات آن مواردی را یا دآور شدهاند که در عصر حاضر مورد مناقشه قرار گرفته است.
استاد بزرگوار آیه الله خویی تمامی آیاتی را که پیشینیان گمان نسخ بردهاند به دلیل عدم تنافی میان آنها مورد مناقشه قرار داده و هر دو آیه ناسخ و منسوخ را از محکمات شمردهاند. حکم هر دو آیه ثابت و هم چنان نافذ است.
مثلاَ آیات صفح و آیات جهاد را متضاد ندانسته، هر یک به شرایط خودش بستگی دارد. علاوه صفح و گذشت در اسلام همواره از اصول اولیه به شمار میرود و مسلمانان باید بیشتر جنبه گذشت و برد باری را رعایت کنند تا تنگ نظری و شدت و حدت
و نیز آیه نجوی که ابتدا دستور داده شد تا پیش از هر پرسش از پیامبر صدقه بدهند پس از این دستور صرف نظر گردید برخی گمان نسخ بردهاند در صورتی که این نیز صحنه بود برای تربیت مسلمانان در عهد اول که بی جهت مزاحم اوقات پیامبر نگردند.
بقیه آیاتی که در آنها گمان نسخ شده است، جملگی از همین قبیل و قابل حمل بر وجه دیگری است که احکام آنها را می رساند.
امام صادق(ع) میفرمایند: ناسخ آیات ثابت در عمل هستند و منسوخ آیاتی که قبلا بر آن عمل میشده و سپس آیه دیگری نازل و جایگزین آن گردیده است.
برگرفته از علوم قرآنی محمد هادی معرفت و دانستنیهای قرآن مصطفی اسرار